Architektura neowernakularna – geneza. Od Erdmannsdorf do Pensjonatu „Maryja”
© 2016 Budownictwo i Architektura. Publikacja na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 (CC BY-NC-SA 4.0)
Cytowanie: Budownictwo i Architektura, vol. 16(4) (2017) 141-158, ISSN 1899-0665, DOI: 10.24358/Bud-Arch_17_164_09
| Historia: | Opublikowano: | 09-01-2018 |
|---|
Streszczenie:
Na skraju architektury tworzonej przez architektów zawsze istniało zjawisko architektury ludowej. Stanowiło ono nie tyle przeciwieństwo architektury uznawanej za wybitną, co nurt architektury toczący się niezależnie własnym rytmem i życiem.
Określa się je mianem wernakularnego, z łaciny „vernaculus” oznaczający „rodzimy, ojczysty”. Określenie to nie wyczerpuje jednak złożoności zjawiska; jest bowiem różnica pomiędzy architekturą wernakularną i samym zjawiskiem wernakularyzmu, a przede wszystkim neowernakularyzmem, czy też architekturą projektowaną współcześnie na tradycyjnych wzorcach, również nazywaną neowernakuarną.
Uznaje się powszechnie, iż architektura wernakularna to „architektura bez architekta, anonimowa, powstająca bez projektu, wpisana w tradycję społeczności i będąca sumą doświadczeń budowlanych, funkcjonalnych i estetycznych przekazywanych z pokolenia na pokolenie”. Kwestią pozostaje, czy określenie „powstająca bez projektu” oznacza, iż powstała ona historycznie bez projektu co czyniłoby ją wernakularną, czy nadal współcześnie powstaje w taki sposób, co musi stanowić o jej neowernakularności.
Polscy teoretycy i historycy architektury pojmują pojęcie architektury wernakularnej na różne sposoby; Adam Miłobędzki wskazuje na lokalną tradycję budowlaną i użycie miejscowych materiałów, a Joanna Fiett lokuje ją pomiędzy architekturą prymitywną a autorską, kładąc nacisk na aspekt powielania i odtwarzania pewnego pierwowzoru uznanego za dzieło sztuki. Żadne z tych autorów nie zajmuje się, a tym bardziej nie ocenia, wartości architektury neowernakularnej z uwzględnieniem jej wtórności, uznając ją za prawie równie autentyczną co jej wernakularny wzór.
Architektura wernakularna – rdzenna, kopiując wzór historyczny postrzegany jako dzieło sztuki, sama jednak na takie miano nie zasługuje, tym bardziej więc na miano dzieła sztuki nie zasługuje architektura neowernakularna, nie odmawiając jej wartości artystycznych, historycznych i niewątpliwego uroku.
Nie wnikając w niuanse uważa się bezzasadnie, że architektura wernakularna to po prostu tradycyjne budownictwo regionalne, a uznając że powstało jako praca autorów bez przygotowania akademickiego, uważa się wernakularyzm po prostu za kierunek swobodnie czerpiący z architektury wernakularnej, bez drobiazgowego wyodrębniania wernakularyzmu „konserwatorskiego” oraz „interpretatywnego” neowernakularyzmu. Pierwszy z nich to jednak nic innego jak kontynuacja działań poprzednich pokoleń, to jest podtrzymywanie i wykorzystywanie tradycyjnych rozwiązań i materiałów, drugi jednak zakłada dostosowanie architektury wernakularnej do nowych funkcji i potrzeb, a tym samym czyni z niego architekturę neowernakularną.
Proweniencja przeważającej części architektury wernakularnej na terenie Europy środkowej, w tym i obecnych terenów Polski, była szwajcarska (alpejska) i jej dotyczy niniejsze opracowanie.
Pod koniec XIX wieku, a więc nieco później niż w przypadku alpejskiej architektury wernakularnej, nastąpił na terenie zaborów rozwój architektury podmiejskiej, realizowanej przez M. E. Andriolli’ego w okolicach Warszawy w latach 1880-1890 w ramach ruchu wilegiatury, jednak o odmiennym niż alpejski pierwowzorze. Choć miała w sobie koloryt alpejskich kurortów, czerpała wzorce raczej z architektury daczy z okolic podmoskiewskiej Wiatki, gdzie M. E. Andriolli przebywał na zesłaniu.
Zakres wpływu, jaki na nią wywarła alpejska architektura wernakularna stanowi odrębne opracowanie autora.
Słowa kluczowe:
Grűnderzeit, Grűnder, historyzm, eklektysm, neostyl, wernakularny, neowernakularny.
Neovernacular architecture – genesis. From Erdmannsdorf to Pension „Maryja”
Abstract:
Being on the edge of architecture created by architects, vernacular architecture always remained the margin. While it was never in collision with the main stream, it was rather an independent movement, occurring and proceeding with the rhythm and pace of its own.
It is called vernacular, deriving from „vernaculus” in latin, and meaning „native”. The term does not exhaust the complexity of the issue; there is though a substantial difference between vernacular architecture, the vernacular phenomenon as such, and above all, the neovernacularism.
It is assumed, that vernacular architecture means „the architecture without the architect, anonymous, arising beyond the design process, constituting part of tradition of society and being the sum of building, functional and esthetic experience that is being passed from generation upon generation”. Question is remaining, whether „arising beyond the design process” means, that vernacular architecture has aroused in the past beyond the design process. If so, it would make it vernacular.
If it meant though, that architecture was being currently created without the design process, it would make it neovernacular.
Polish theorists and historians recognize the problem of vernacular architecture based on different approach; Miłobędzki, A., emphasises local building tradition and the use of local building materials, as being crucial, while Fiett, J., places vernacular architecture between primitive and authorial architecture, emphasizing the aspect of copying and replicating of a specific archetype that is considered an object of art.
None of the above authors regards, and even less evaluates, the absolute virtues of vernacular architecture, surprisingly at the same time considering its repetitiveness and regarding it as being equally authentic as the vernaculate original.
While copying the historical origin, seen as a piece of art, vernacular architecture itself deserves no such name. With due respect for its artistic and historical values and undoubtful charm, neovernacular architecture deserves such merit even less.
Simplifying matters, vernacular architecture is, by some, viewed simply equal to regional building. Based on the fact, that it constitutes a work of the authors with no academic background, it is regarded a building process that freely benefits from vernacular architecture, with no specific differentiation between conservational and interpretive neovernacularism. The first means nothing else than the continuity of action of our predecessors, i.e. the maintainance and the use of traditional building techniques and materials, the second assumes the adoption of vernacular architecture to new functions and uses, making it thus neovernacular.
It is the intention of the author to show the origins of the vernacular architecture in Central Europe, including Poland, as deriving from Swiss origin
Keywords:
Grűnderzeit, Grűnder, historism, eclectism, neostyle, vernacular, neovernacular
Literatura / References:
1. Beylin K. Dni powszechne Warszawy w latach 1880-1890.
2. Czartoryska I. Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816, Wrocław 1968.
3. Frampton K. Towards a Critical Regionalizm: Six points of an architecture of resistance. [w:] The Anti-Aesthetic (red.) H. Forster, Port Townsend 1983.
4. Gladbach E. Der Schweizer Holzstil. 1882.
5. Koolhaas R. Content. 2004, Rem Koolhaas
6. Kurzątkowski M. Architecture vernaculaire = architektura rodzima. Ochrona Zabytków 1 (158) 3.
7. Łuczyński R.M. Arystokratyczne podróże w rejon Kotliny Jeleniogórskiej w XIX wieku. Rocznik Jeleniogórski XXXIX 2007.
8. Marsch A. wyd. cyt. s. 54, 56, 60.
9. Oktabiński K. Michał Elwiro Andriolli – artysta południowo-wschodniego Mazowsza. Otwockie Towarzystwo Naukowo-Kulturalne.
10. Miłobędzki A. Zarys dziejów architektury w Polsce. 1989, Wydawnictwo: Wiedza Powszechna.
11. Oliver P. Encyclopedia of Vernacular Architecture of the World. 1997 Vol. 1 Theories and Principles, 1998, Cambridge University Press.
12. Opaliński Ł. Krótka nauka budowania dworów, pałaców y zamków podług nieba y zwyczaju polskiego. 1659 r., Zbiory Biblioteki Kórnickiej.
13. Pawlicki B.M. Architektura bez granic – peryferyjność czy uniwersalizm. Zakład Studiów i Badań Konserwatorskich, Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków, 2007, Politechnika Krakowska.
14. Pyzik E. Historia Erdmannsdorf – Zillerthal – Mysłakowic 1385 -1945. Mysłakowice 1990-2000, Cyfrowy Dolny Śląsk.
15. Rudofsky B. Metropolitan Museum of Modern Art. 1964. Pod tym samym tytułem co wystawa – wydana książka, autorstwa Rudofsky B. Encyklopedia architektury wernakularnej świata. 1997, pod red. Paula Olivera, New York.
16. Ruszczyk G. Drewno i Architektura. 2007, Arkady.
17. Rutsch H.D. Die Preussische Arkadien, Schlesien und die Deutschen. 2014.
18. Rytel G. Wernakularna czyli jaka? Uwagi semantyczne na marginesie tematu konferencji. Budownictwo i Architektura 14(3) (2015) 143-149.
19. Steffens M. K.F. Schinkel, 1781-1841: An Architect in the Service of Beauty.
20. Tarnowski J. Styl alpejski w Środkowej Europie i polska kontrakcja wobec niego – styl zakopiański, Estetyka i Krytyka.
21. Turkušić E. Neo-vernacular architecture – contribution to the research on revival of vernacular heritage through modern architectural design. 2011, Conference: Importance of Place – 4th International Conference on Hazards and Modern Heritage, University of Sarajevo.
22. Ustawa budownicza dla znaczniejszych miejscowości w Królestwie Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim z dnia 4.04. 1889 r. (Dz. Ust. i Rozp. Kr. dla Kr. G. i L. z W. Ks. Kr. Nr 31, 1889 r., Nr 70 z 1898 r., Nr 56 z 1907 r.).
23. Ustawa budownicza dla wsi i pomniejszych miast i miasteczek z dnia 13 października 1899 r. (Dz. Ust. i Rozp. Kr. dla Kr. G. i L. z W. Ks. Kr. Nr 133 z 1899 r., Nr 57 z 1907 r. i Nr 91 z 1909 r.
24. Węcławowicz-Gyurkovich E. Postmodernizm w polskiej architekturze. Kraków 1998.
25. Wiercińska J. Andriolli, świadek naszych czasów-listy i wspomnienia. Wrocław 1976.