Gründerzeit – Od skandalu do stylu

Jacek K. Knothe¹

¹Katedra Konserwacji Zabytków, Wydział Budownictwa i Architektury, Politechnika Lubelska

Cytowanie: Budownictwo i Architektura, vol. 16(4) (2017) 169-180, ISSN 1899-0665, DOI: 10.24358/Bud-Arch_17_164_11

Historia:
Opublikowano:	09-01-2018

Streszczenie:

Przyjmuje się, iż architektura ‘okresu założycieli’ – ‘Grűnderzeit’ występowała w Niemczech w latach 1870-1920, to jest dłużej niż do zakończenia I wojny światowej stanowiącej swoistą cezurę XX wieku. Na terenie Polski, w miarę rozprzestrzeniania się przychodzącego z Europy postępu technicznego, styl Grűnderzeit następował pod koniec XIX wieku z niewielkim tylko opóźnieniem w stosunku do Niemiec, a wraz z nim jeszcze 12 stylów okresu historyzmu. Budynki z okresu Grűnderzeit, powszechnie obecne w centrach polskich miast pomimo zniszczeń spowodowanych II wojną, stanowią zwykle obiekty najstarsze i choćby z tego powodu uznawane są za estetyczny kanon historycznej zabudowy mieszkaniowej. Zamiarem autora jest przywrócenie do literatury polskiej terminu Grűnderzeit jako bardziej precyzyjnie określającego styl niż termin ‘historyzm’, używany do opisania praktycznie każdej formy architektonicznej z okresu poprzedzającego modernizm. Autorowi chodzi też o spowodowanie w polskiej literaturze dekonstrukcji terminu ‘historyzm’ i wyodrębnienie z niego terminu Grűnderzeit, ponadto o rozprawienie się z funkcjonującymi na temat stylu Grűnderzeit uprzedzeniami oraz o wykazanie związków i wpływu tego stylu na architekturę tkanki miejskiej większości polskich miast, nie tylko tych położonych na zachód od Wisły. Bezrefleksyjność lub też pogląd, iż architektura z przełomu XIX i XX wieku na terenie Polski nie miała korzeni w XIX wiecznej architekturze Europy, a jeśli nawet miała, to na pewno nie były one niemieckie, w erze globalizmu która właśnie wtedy się rozpoczynała, nie wytrzymuje próby.

Słowa kluczowe:

Grűnderzeit, Grűnder, historyzm, eklektyzm, neostyl

From scandal to style

Abstract:

It is assumed, that the architecture of the ‘Age of Promotorism’, commonly called Grűnderzeit, was omnipresent in Germany in the years 1870-1920, i.e. longer than till the end of 1st World War, being the turning point of the 20th century. In Poland, Grűnderzeit style followed with only a small delay the influx and spread of technical progress and inventions from Germany. Dwellings of that time, commonly present in most Polish town centers, despite heavy demolition caused by the II World War, still constitute the oldest and most valuable part of town fabric, and are being considered the esthetic canon of historical multifamily housing relic. It is the intention of the author to deconstruct the term of ‘historism’ commonly used in Polish literature for practically any architectural form dating prior to modernism, isolating thereof the term of ‘Grűnderzeit’, and to reintroduce the meaning of Grűnderzeit as a more accurate term, based on historical background of 19th century Europe. It is also the aim to end the myths and the prejudice against the style of ‘Grűnderzeit’ viewed as unwelcomed German influence. An ungrounded belief, that the XIX century architecture in Poland had no roots in 19th century German architecture, has no reason and ground in the era of globalism.

Keywords:

Grűnderzeit, Grűnder, historism, eclectism, neostyle

Literatura / References:

1. Andics H. Gründerzeit. Das schwarzgelbe Wien bis 1867. Jugend und Volk, Wien u.a. 1981, ISBN 3-7141-6518-5.
2. Bloch, J. Wpływ dróg żelaznych na stan ekonomiczny Rosji. w: Historia dróg żelaznych w Królestwie Polskim. Budowa i eksploatacja. t. I, Warszawa.
3. Borejsza J. Piękny wiek XIX, Czytelnik, Warszawa, 1984.
4. Cebulla F. Gründerzeit und Reichsgründung. DNB 1050939409 in: Praxis Geschichte. Westermann, Braunschweig 2014 ISSN 0933-5374.
5. Draheim K. Die Gründerzeit. auf der Website Lebendiges Museum online, LeMO, 2015.
6. Ernst Ch., Ernst C., Ernst E. Gründerzeit, Silberburg Verlag, 2016.
7. Haaff R: Gründerzeit. Möbel und Wohnkultur. Rhein-Verlag, Westheim 1992, ISBN 3-9802812-1-3.
8. Haaff R. Gründerzeit. Hartholzmöbel – Weichholzmöbel. Kunst-Verlag Haaff, Germersheim 2005, ISBN 3-938701-01-3.
9. Hamann R., Hermand J. Deutsche Kunst und Kultur von der Gründerzeit bis zum Expressionismus. Band 1: Gründerzeit. Akademie-Verlag, Berlin 1965.
10. Hilchen, H. Historia drogi żelaznej warszawsko – wiedeńskiej 1835 – 1848 – 1898. Przyczynek do historii kolejnictwa w Królestwie Polskim, Gebethner i Wolff, Warszawa – Kraków, 1912.
11. Jansen Ch. Gründerzeit und Nationsbildung 1849–1871. Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn, 2011, ISBN 3-506-767046.
12. Jedlicki J. W sprawie automatycznego krachu feudalizmu. w: Między feudalizmem a kapitalizmem. Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1958.
13. Matis H. Grundzüge der österreichischen Wirtschaftsentwicklung 1848-1914. w: Innere Staatsbildung und gesamte Modernisierung, 1991..
14. Meyers Großes Universallexikon, Band 6. Bibliographisches Institut, Mannheim 1982, S. 170.
15. Pajewski J. Historia Powszechna 1871-1918 – próba syntezy.
16. Roguska J. Berlińskie echa w architekturze i urbanistyce Warszawy w XIX i na początku XX wieku, w: Prace Naukowe WAPW, 2002.
17. Roters E. Aspekte der Gründerzeit. Ausstellungskatalog, Akademie der Künste. Berlin 1974.
18. Sinn A., Haase D., Walde A. Analysis of regional spatial planning and decision making strategies and their impact on land use in the urban fringe Leipzig case study (UFZ) str. 11, Leipzig, 2008, wg. (Nuissl & Rink, 2005).
19. Topolski J. Narodziny kapitalizmu w Europie. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2003.
20. Zientara B., Mączak A., Ignatowicz I., Landau Z. Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1988.
21. Żor A. Kronenberg. Dzieje fortuny. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2011.