Bieruńskie „Genius loci” – szczególny przypadek miejsca węzłowego miasta

Grażyna Lasek¹

¹Instytut Architektury i Urbanistyki, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie

© 2016 Budownictwo i Architektura. Publikacja na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 (CC BY-NC-SA 4.0)

Cytowanie: Budownictwo i Architektura, 17(3) (2018) 005-014, ISSN 1899-0665, DOI: 10.24358/Bud-Arch_18_173_01

Streszczenie:

W pracy zaprezentowano badania dotyczące analizy węzłów i punktów centralnych (knot) miasta Bieruń. Są nimi: kopiec, rynek, kościół pw. św. Walentego i plac św. Walentego. Można tutaj odnaleźć korzenie tożsamości społeczeństwa małego miasta i jego okolic. Bieruń historycznie położony jest na Górnym Śląsku, a dokładnie na Ziemi Pszczyńskiej. W 1387 roku otrzymał prawa miejskie. O rozwoju osady zadecydowały m.in. uwarunkowania środowiskowe oraz gospodarcze. Z historią istniejącego od początku XVI do początku XIX wieku Wielkiego Stawu Bieruńskiego oraz systemu rzek, potoków i małych stawów, wiążą się m.in. pozostałości zabytkowej Grobli oraz legendy o Utopcach – „stworokach bieruńskich”. Trwała obecność wspomnianych legend, podań, ich żywotność wśród – nie tylko dawnych – ale i współcze­snych mieszkańców Bierunia i terenów przyległych, stoi u podstaw procesu wyłaniania się ludowej tożsamości w przestrzeni miasta. Niektóre z tych elementów wkomponowano w studnię miejską – zaprojektowaną i zrealizo­waną na początku XXI wieku na bieruńskim rynku w miejscu nieistniejącej, historycznej studni. Tym samym wprowadzono w jedną z najważniejszych przestrzeni publicznych miasta – rynek – legendy i podania przekazywane z pokolenia na pokolenie. Wspomniana studnia stała się wyróżnikiem miejsca lokalizacji oraz nośnikiem informacji historycznych i kulturowych. Nie mamy tu zatem do czynienia ze zwykłym ozdobnikiem ale z materializacją idei wyrosłej z tkanki żywej społeczności. Jeszcze głębszym jej wyrazem jest umieszczony centralnie w przestrzeni rynku Pomnik Powstańców Śląskich, który na tej właśnie ziemi jest autentycznym wyrazem pamięci o poległych ojcach. Drugi, nawet ważniejszy poziom tożsamości kulturowej stanowi tutejsza głęboka religijność i kult świętego Walentego. Uznanie świętego Walentego za patrona miasta oraz podniesienie kościółka dn. 13.02.2015 roku do godności Sanktuarium stanowiło jedynie sformalizowanie istniejących przekonań religijnych. W jego sąsiedztwie powstał plac św. Walentego z centralnie zlokalizowaną kolumną świętego, będący niejako przedłu­żeniem miejsca kultu, a stanowiący zarazem uobecnienie postaci patrona w  przestrzeni miasta. Wszystkie mogą być przykładem przekazu cząstki budującej tożsamość miasta. W 2016 roku Władze Miasta Bieruń podjęli uchwałę o utworzeniu Zespołu parków kulturowych. Nazwano je: „Park Kulturowy dla Obszaru Staromiejskiego” i „Park Kulturowy dla obszaru Grobli”.

Słowa kluczowe:

Bieruń, węzły i punkty centralne miasta, kopiec, rynek, kościół pw. św. Walentego i plac św. Walenteg

Bierun’s genius loci (spirit of the place) – a special case of a city junction

Abstract:

The publication presents analysis of the knots and focal points (knots) of the city Bieruń. They are: mound, Town Square with St. Bartolomeus church, St. Valentine’s church and St. Valentine’s Square. This is where we can find the roots of identity of society living in a small town and its surroundings. Historically, Bierun is located in Upper Silesia and Pszczyna region. Bierun was given municipal rights in 1387. The settlement started developing because of environmental conditions and economical conditions. The history of existing from the beginning of 16th until the beginning of 19th century, the Great Pond of Bierun, rivers, streams and small ponds is connected with residues of monumental dike as well as the legends of the Drowners – Bierun’s creatures. The presence of mentioned legends among previous and modern citizens of Bierun is the basis of a process creating country awareness in town’s area. Some of those elements are incorporated in city’s well – designed and made in the beginning of 21st century in the town’s market where historical well was located. This means that legends passed on from generation to generation became part of the most important area of the town. The well became an important indicator of historical and cultural information. Besides being just a simple decorative element, it is a  materialization of an idea based on living society. The Silesian Insurgents’ Monument placed in the middle of town’s market is even greater example of living society, as in this area it is a true example of society’s memory of their killed fathers. The second, perhaps even more important level of cultural identity is local deep faith and cult of St. Valentine. It is a famous place of many miraculous recoveries as well as fiancés blessing. Recognizing St. Valentine as a patron saint of the town and the church as a sanctuary in 2015 was a proof of existing religious belief. In the vicinity of the church, authorities created St.   Valentine’s square with his sculpture being an extension of the place of cult and a sign of patron saint presence in the town’s area. All they might be an example of an idea transfer, that creates town’s identity. In 2016 Bierun’s authorities undertook a decision of creating a set of cultural parks. They were named: “Cultural park for Old Town area” and “Cultural park for dike area”.

Keywords:

Bierun, knots and focal points (knots), mound, Town Square, church. St. Valentine’s Day and Square St. Valentine.

Literatura / References:

[1] Uchwała nr III/6/2016 Rady Miejskiej w Bieruniu z dnia 31 marce 2016r. w sprawie utworzenia Zespołu parków kulturowych pod nazwami Park Kulturowy dla Obszaru Staromiejskiego i Park Kulturowy dla Obszaru Grobli, Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego, Katowice, dnia 18 kwietnia 2016r. Poz. 2285.
[2] Uchwał nr III/7/2016 Rady Miejskiej w Bieruniu z dnia 31 marca 2016r, w sprawie zatwierdzenia Planu ochrony Zespołu parków kulturowych pod nazwą Park Kulturowy dla Obszaru Staromiejskiego i Park Kulturowy dla Obszaru Grobli. Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego, Katowice, dnia 18 kwietnia 2016r. Poz. 2286.
[3] Lysko A., Nyga R. Z przeszłości 600-letniego Bierunia. Zeszyty bieruńskie, zeszyt 1, Bieruń.
[4] Musioł L. BIERUŃ miasto kościół i parafia. Monografia historyczna. Bieruński Ośrodek Kultury, Bieruń 1999. („Książkę wydano na podstawie maszynopisu z 1953 roku znajdującego się w Parafii św. Bartłomieja oraz maszynopisu z Oddziału Zbiorów Specjalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach (Sygnatura R 851 III uzupełnionych przez autora w 1970 roku”, s. 4).
[5] Nyga J. Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa miejska. Kopiec. Grobel, Zeszyty bieruńskie, zeszyt 11, Bieruń.
[6] Nyga R., Zaczyk E., Nyga J. Stwôrôki. Wizerunki stworoków śląskich, Bieruński Ośrodek Kultury, Bieruń 1994.
[7] www.polskaniezwykła.pl>web>place (14.06.2017).
[8] www.bierun.pl/miasto_bierun/kosciol_sw_walentego.html (14.06.2017).