Skały Lubelszczyzny w budownictwie i architekturze regionu – glaukonit

Lucjan Gazda¹

¹Katedra Geotechniki, Wydział Budownictwa i Architektury, Politechnika Lubelska

Cytowanie: Budownictwo i Architektura, vol. 16(3) (2017) 143-154, ISSN 1899-0665, DOI: 10.24358/Bud-Arch_17_163_14

Historia:
Opublikowano:	03-12-2017

Streszczenie:

W artykule, który w zamyśle autora jest pierwszym z cyklu omawiającego materiały kamienne i surowce mineralne Lubelszczyzny wykorzystywane na przestrzeni dziejów w budownictwie i architekturze oraz innych działaniach inżynierskich i technologicznych, przedstawiono glaukonityt. Ta charakterystyczna, zielona skała jest stosunkowo mało znana, oszczędnie wymieniana w podręcznikach petrografii i surowców skalnych. Skała ta pojawiła się w architekturze najprawdopodobniej tylko w ziemi chełmskiej w XIII wieku i była wykorzystana wyłącznie do budowy I fazy stołecznego Chełma. Później nie była już wykorzystywana i mało znane stały się miejsca jej występowania i pozyskiwania. Skała ta pozwalała na wykonywanie, w porównaniu do innych skał Lubelszczyzny, dużych formatowych bloków oraz obróbki kamieniarskiej o stosunkowo wyrazistych reliefach oraz skomplikowanych kompozycjach. Gwarantowało to możliwość realizacji założeń ideowych pierwszych kamiennych budowli romańskich na obszarze między Wisłą i Bugiem i to od razu w dojrzałym wydaniu stylistyki XII-wiecznej szkoły pizańskiej. Analiza petrograficzna i materiałowa tego unikatowego surowca kamiennego i śladów jego wystąpień złożowych pozwala w przybliżeniu lokalizować historyczną eksploatację glaukonitu oraz inne rejony występowania tej skały. Na podstawie dostępnych obiektów budowlanych i architektonicznych oraz narzędzi możliwa jest wstępna rekonstrukcja warsztatu kamieniarskiego oraz architektury XIII- wiecznych założeń sakralno-rezydencjonalnych Wysokiej Górki w Chełmie.

Słowa kluczowe:

surowce skalne, glaukonityt, Lubelszczyzna, architektura romańska

Lubelszczyzna rocks in the construction and architecture of the region – glaukonityte

Abstract:

The paper, intended as the first one in the cycle discussing Lubelszczyzna’s rock materials and mineral raw materials used in construction, architecture and other engineering and technological enterprises in the course of history, looks into glauconite. This characteristic green rock is relatively unknown to the public, rarely mentioned in petrography and rock raw materials handbooks. The rock first appeared in architecture probably only in Chełm Land in 13th century and was used in the 1st phase of the construction of the capital of Chełm. Later, it was no longer in use, and its locations and places of sourcing became quite forgotten. From glauconite large-scale blocks could be produced as well as quite pronounced reliefs and complex compositions. It enabled the implementation of the ideological assumptions of the first Romanesque stone buildings between the Vistula and the Bug Rivers and, moreover, directly in the mature style of the Pisan School of 13th century. A petrographic and material analysis of this unique stone as well as the remains of its deposits make it possible to approximately locate the historical mining sites of glauconite and other areas where it occurred. On the basis of the accessible architectural and other structures as well as tools, a preliminary reconstruction of the stone workshop and architecture of the 13th century sacral-residential complexes of Wysoka Górka in Chełm can be performed.

Keywords:

tone resources, glauconityte, Lubelszczyzna, Romanesque architecture

Literatura / References:

1. Ryka W., Maliszewska A., Słownik petrograficzny. Wyd. geologiczne, 1991, 118.
2. Bolewski A., Parachoniak W., Petrografia. Wyd. Geologiczne, 1974, 341-344.
3. Bolewski A., Mineralogia szczegółowa. Wydanie III. Wyd. Geologiczne, 1982, 380-390.
4. Gazda L., Harasimiuk M., Krzowski Z., Litogeneza warstw z glaukonitem w górnej kredzie i paleocenie Pagórów Chełmskich (Wyżyna Lubelska, E Polska). Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio B Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia 47 (1992) 1–24.
5. Dąbrowski D., Góra Katedralna w Chełmie w świetle źródeł pisanych. Archiwum Inst. Arch. i Etnol. PAN w Warszawie, 2013.
6. Rappoport P., Cholm. Sovietskaja Archeologija 20 (1954) 93-99.
7. Gurba J., Kutyłowska I., Sprawozdanie z badań wczesnośredniowiecznego grodziska w Chełmie Lubelskim. Sprawozdania Archeologiczne 22 (1970) 231-241.
8. Buko A., Dzieńkowski T., Gołub S., Rezydencja książęca na „Wysokiej Górce” w Chełmie w świetle wyników badań archeologicznych z lat 2010-2012. Rocznik Chełmski 16 (2012) 293-304.
9. Buko A., Dobrowolski R., Dzieńkowski T., Gołub S., Petryk V., Rodzińska-Chorąży T., Palatium czy zespół rezydencjonalny? Północna część Góry Katedralnej w Chełmie (Wysoka Górka) w świetle wyników najnowszych badań. Sprawozdania Archeologiczne 66 (2014) 101-134.
10. Gazda L., Gołub S., Bevz M., Glaukonit – unikatowy materiał budowlany i architektoniczny XIII-wiecznych budowli ziemi chełmskiej. Integracja sztuki i techniki w architekturze i urbanistyce. Wyd. Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, 2015, 127-138.
11. Gazda L., Huber M., Kiebała A., Mendyk E., Kosmiczny epizod lubelskiego bursztynu. Lubelski bursztyn: znaleziska, geologia, złoża, perspektywy; [Red: Gazda L.] Chełm: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie, Wydawnictwo M w Krakowie, 2016, 94-102.
12. Harasimiuk M., Szwajgier W., Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000 – ark. Siedliszcze (0751). Wyd. Geol., Warszawa, 1996.
13. Butrym J., Harasimiuk M., Henkel A., Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Lublin (0749). Wyd. Geol., Warszawa, 1982.
14. Gazda L., Mykola Bevz., Średniowieczny eksperyment materiałowo-technologiczny przy odbudowie założeń rezydencjalno-sakralnych Daniela Romanowicza w Chełmie. Materiały Budowlane nr 11(543) (2017) 1-5.